Paper presented at the Forum on Cebuano Writing at the USC Audio Visual Room during the National Arts Month, February 2000, co-sponsored by the National Commission for Culture and the Arts (NCCA), the Cebuano Studies Center of the University of San Carlos and the Akademiyang Bisaya
PAMINAW, duna ko’y ihunghong: Sa una, sa lunhaw pa ang akong panglantaw, ganahan kaayo ko moduwa og syatong. Bisan pa man sa pagsanga-sanga sa mga katuigan, bisan og hagip-ot na kining panumduman, wala gyud nako kalimti kadtong lapad kaayong hawanan nga akong gidagan-daganan panahon sa akong pagkasip-onon.
Ah, kadtong hawanan duol sa tangkongan. Karon gitukoran na’g subdibisyon. Ug wala na’y gaduwa’g syatong didto karon.
Kaniadto, kada hapon, hangtud inig orasyon, kadtong hawanan usa ka kawanangan diin nagtuyok ang nagkamuristing kong kalibutan, diin ang adlaw-buwan-bitoon wala’y samang kahayag sa mata ni Bay Bobong nga kanako maagnihong moingon: “Ta na, dali dayon! Magsyatong na ta!”
Kon ikaw nagdaku sa pagduwa-duwa’g Nintendo, kon ikaw karon nagkayungit sa maagnighong mga tingog sa Internet, tingali wala kay kalibutan unsaon pagduwa’g syatong. Paminaw, mao ra ni imong kinahanglanon: Kahoy nga byatilis, kanang igsusugnod. Duha ka piraso lang niini. Ang usa sama kadak-a sa bunal ug ang lain pa, usa ka dangaw ang gidak-on.
Magkaw’t dayon ka’g lungag— ang gilawmon ug gilapdon igu-igo lang kon ilubong nako kining kalyuhon nakong tudlo o kini bang usa ka dunggan nga hapit nang mabungol sa Babel sa bag-ong panahon. Kinahanglan kusog kang mobunal. Kinahanglang’ taas ka’g gininhawa inig syagit nimo’g syatong. Kay kon dili lawum, kon dili taas imong utong, dili man malugwayan ang imong syagit lagbas sa usa ka hagit.
~~ 0 ~~
Isipon nakong sama sa syatong kining akong pakigbisug sa pinulongan ni Lapu-Lapu. Kay dili ba kining pagpamalak, sama sa syatong, makahangak? Kay dili kaha mabugto ang ugat sa akong li-og tungod sa tinguha nakong mabani-og ug maghadyong— sama sa hanging habagat— kining tabunon kong’ tingog?
Kon buot nakong’ madungog sa tibuok kalibutan ang diwa nakong Bisdak (Bisayang daku), wala ko’y pagduha-duha nga kinahanglang’ mosangko’g moutong sa kawanangan sa akong kahimatngon. Kinahanglan kining dila dili langyaw sa akong pulso ug kaugatan, sumpay sa akong pusod, ug lakip sa lisu’g gamut sa naandan kong kalibutan.
Kinahanglang’ magtiniil ko sa akong pagpadayon, ang yuta’g lapuk sa akong mga tradisyon kinahanglang’ magpabilin sa akong lapalapa aron dili ko masaag, aron molakra ang akong tunob lagbas sa mapangahason nakong pagda-ilos, aron ang mga tingog sa akong tanghaga mahimong lunhaw kanunay, magpabiling lunsay sa akong mata’g suliyaw ug hagawhaw. Sa akong pagpanaw subay sa bag-ong panahon, kinahanglang’ dili ko magdumili paglingi sa tanan nakong nalabyan aron dili nako malimtan nga kausa ako misutoy, misyagit og: Syaaaaaaaaaaaaaaattttttttttttttttttttoooooooooooong!
~~ 0 ~~
Tingali, mora’g misyagit og syatong si Lapu-Lapu samtang nangugat dihang gihagit ang taga-isla sa Mactan, iyang dila nag-aligato, nagkanayon: Dili, dili gyud ta magpalupig!
Karon, igo ra nakong tan-awon ang bantayog ni Lapu-Lapu atbang sa Kapitolyo, ug kini igo na aron akong madunggan ang syagit-hagit nilang anhing Vicente Sotto, Marcel Navarra, Vicente Ranudo ug uban pa. Igo lang nakong sud-ongon ang espada ni Lapu-Lapu karon, ug kini sarang na aron akong masabtan nga hait ug makasamad sab ang dagang nga gihuptan sa mga sakop sa Bathalad, Dagang Foundation, ug Ludabi.
Ug tingali, silang’ kanunay nagluhod sa altar sa lumad nga katitikan dili lang tingali tuhod nila ang samdan kon dili lakip na ang balatian. Kay kon dili pa, nganong alingugngog man ang ilang tingog? Nganong alingisig man ang ilang inagulo samtang nagmirida nga ang Binisayang katitikan padulong na kuno sa pagkaparot.
Wala na, matod nila, wala na gyu’y kaugmaon ang atong kaugalingong pinulongan. Kon ikaw
mangutana ngano, ila dayon kang suginlan isip pruyba: ang basahong Bisaya nga kanhi kinaham sa kadaghanan nagkaminos na ang sirkulasyon karon. Dili ba tataw na kining timailhan nga ang mga katiguwangan mao na la’t nahabiling tigbasa sa Bisaya? Ug kon pangutan-on nato ang mga bag-ong tubo, wala’y duda nga sila motamay: Klariks, uy, tiniguwang kaayo nang Bisaya! Baduy! Bisaya-a, uy! Kon ang lunhawng’ pangisip wala na’y luna ug panahon sa pagduwa og syatong, makagahin pa kaha sila pagbasa’g Binisaya? Lalisonon pa man gani kon ang bag-ong kaliwat modalikyat pa ba sa pagbasa sa langyawng’ pinulongan, Binisaya pa kaha?
Kon ikaw karon gi-uban na ug wala na’y ngipon, tingali modayon ka’g basul sa mga batan-on. Tingali ikaw igo na lang mangulihad ug moingon: Ay, sus, ang mga bag-ong tubo wala gyu’y nada! Lingaw-lingaw, ki-at ra gyu’y nahibal-an! Tingali, ikaw nga hanap na’g panan-aw, ikaw nga nagkampat na ang antipara, wala masayop sa imong punto de vista.
Apan dia’y pangutana: Mabasol ba nimo sa hingpit ang mga batan-on kon sila karon wa’y amor sa gitawag natong’ “literature”— inenglis man o inato? Dili kaha ikaw, isip lumad nga magsusulat, mabasol usab? Wala pud kaha ka makatampo nganong ang Binisayang katitikan wala mopatigbabaw sa nasudnong kahimatngon uyon sa atong gipaninguha, wala molipang sama, pananglitan, sa Tinagalog? Kay unsa ba pud dia’y ang imong ikapasigarbo sa bag-ong tubo? Unsa ma’y imong ipamatuod nga ikaw, sa imong pagtagik sa diwang Binisaya, angayan basahon sa kanunay? Unsaon nimo pagpanalipud ang imong sinulat kon duna’y moyamiid nga kini kinaraan, dili uyon sa bag-ong panahon? Sa iyang gumalaysay nga The Sanity of Art, si George Bernard Shaw nagkanayon: “The man who writes about himself and his own time is the only man who writes about all people and about all time.”
Unsa man ang panglantaw sa imong sinulat, nagpabilin ba kining tukma ug ti-unay sa panahon nato ‘ron? Nagkatakdo ba ang imong pagbati’g pagsabot sa mga nagkalandrakas nga tingog sa bag-ong siglo? Ang papel nga tuhup sa imong tinta mahimo bang kapanaminan sa malinglahong dagway sa kamatuoran karon nga ang teknolohiya daw tagolilong nga mo-ilis ug molingla pud sa kinaiya sa kahulogan?
Misantop ba kaha sa imong hunahuna nga ang MTV mahimo usab nga usa ka sangitanan, nga ang abrakadabra sa computer angay sab isipon nga usa ka tanghaga, nga ang kaguliyang sa binag-ong buhilaman usa usab ka hagit sa magsusulat aron ang lunsay nga tingog sa iyang diwa mopatigbabaw gihapon bisan pa man sa tanang hugyaw? Gani, ang mga kalandrakas niining panahona mahimong igong kapasikaran sa binag-ong pagpaminaw, mahimong tuburan sa mga bag-ong pangutana. Ug karong panahona tingali tunhay ug takus na kitang makigbugno sa atong kaugalingon kon kinsa gyud kita.
Unsa’y atong luna sa kalibutan nga karon inanay nahimong usa ka global village, nagpamatuod sa tagna kaniadto ni Marshall McLuhan? Karon nga ang satellite ug digital technology mipakuyos sa kawanangan sa atong kahimatngon, unsaon nato pagpabiling matinuoron sa atong naandang tingog bisan kon ang atong dunggan dagha’g napaminawan?
Asa man kita padulong gikan dinhi? Ambi, kon ang pagtagik og Binisaya duna pa’y luna alang sa nasudnong panglantaw ug sa kalibutanong pakig-ambit sa hunahuna’g balatian, sayri kuno ko kon unsaon kini paglipang? Unsa man, lapad ba gihapon dinhi sa Sugbu ang hawanan sa katitikan? Kon mopadayon ta’g tagik og Sugbuanon, hangtud asa ang pag-utong sa Bisdak nga tingog aron ang tibuok kalibutan dili lang ang atong hunghong ang madunggan, kon dili lakip na ang pagsyagit nato’g syatong?
~~ 0 ~~
Ang bulok sa langit ug dagat dili lang pughaw, ug dili lang lunhaw ang mga dahon ug balili. Ug unsa’y naa sa bangaw dili lang mao’y lain-laing lingla sa kalimutaw, tanang bulok niini mao usab ang mga landong ug kahayag sa lahi ug di kasarangang pagtan-aw.
Dili lalim sa akong dila kon ako karon pangutan-on unsa’y bulok sa kamatuoran. Kini dili dali litokon. Dili sayon, sama sa pagsuwat og balak og sugilanon.
Busa, ang tingog.
Kini kinahanglang’ dili dali matagna aron ang maminaw dili makatagpilaw. Kay kon buot kang mokanta, kinahanglang’ walay luna ang kalimot. Kinahanglang sibo sa madasigong pagpaminaw. Dili puol, dili bahaw. Dili lang tingog sa kasagarang pananantanan (generalizations): Gaagulong gugma, pakiluoy-hunghong sa kasingkasing. Dili lang mga buwak-bulatik sa dila.
Sa pagdahunog, kinahanglang’ tataw ang tingog. Sama katin-aw sa lanaw aron moaninag sa gihabugon sa panganod nga kanunayng’ gailis ug gabag-o sa ilang dagway. Apan kini kinahanglang’ dili sama kamabaw sa lim-aw aron aduna’y tugkaron ug sawmon. Sama sa mga gilawmon sa tanang naandan nga tradisyon. Kinahanglang’ manganawkanaw ang tingog, dili ihunghong. Sama sa pagsyagit og: Syaaaaaaaaaaaattttttttttttttttttoooooooooong!
No comments:
Post a Comment